Czym różni się pozbawienie i ograniczenie praw rodzicielskich?

Co do zasady władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom i trwa aż do osiągnięcia pełnoletności przez dziecko. Przepisy znają jednak od tej reguły wyjątki – chodzi oczywiście o pozbawienie lub ograniczenie praw rodzicielskich. Czym różnią się od siebie te dwie instytucje?

Czym jest władza rodzicielska?

Przyjmuje się, że władza rodzicielska obejmuje zbiór praw i obowiązków istniejących w relacjach pomiędzy dziećmi, a ich rodzicami – z poszanowaniem godności i praw obu stron.

Tak naprawdę powstaje z chwilą urodzenia dziecka i z reguły przysługuje do momentu osiągnięcia przez nie pełnoletności. Co ciekawe, treść władzy rodzicielskiej jest różna od jej wykonywania, a samo posiadanie władzy rodzicielskiej nie oznacza jej wykonywania.

Wykonywanie władzy rodzicielskiej oznacza, że rodzic osobiście zajmuje się sprawami dziecka. Chodzi tu o wykonywanie wszystkich obowiązków, dzięki którym dziecko będzie wychowane w sposób zapewniający jego prawidłowy rozwój.

Władzę rodzicielską powinni wykonywać oboje rodzice, jednak może się zdarzyć, że na skutek różnych okoliczności nie będzie to możliwe.

Dziecko pozostaje aż do pełnoletności pod władzą rodzicielską.

Art. 92 KRO

Władza rodzicielska, a dobro dziecka

Dziecko urodzone i wychowujące się w związku małżeńskim ma prawo do bezpieczeństwa, niezbędnego dla prawidłowego ukształtowania jego osobowości. Najważniejszym czynnikiem decydującym o zakresie władzy rodzicielskiej nad dzieckiem jest więc jego szeroko rozumiane dobro.

Nie ma przy tym znaczenia, czy o ewentualnym pozbawieniu lub ograniczeniu władzy rodzicielskiej mówimy w odniesieniu do sprawy rozwodowej. Rozwód nie jest bowiem jedyną okolicznością, która uzasadnia zmianę dotychczasowego zakresu władzy rodzicielskiej.

Sposoby wykonywania władzy rodzicielskiej mogą być modyfikowane także w oderwaniu od rozwodu – np. na skutek wniosku o pozbawienie władzy rodzicielskiej jednego z rodziców dziecka.

§1. Władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw.

§2. Dziecko pozostające pod władzą rodzicielską winno rodzicom posłuszeństwo, a w sprawach, w których może samodzielnie podejmować decyzje i składać oświadczenia woli, powinno wysłuchać opinii i zaleceń rodziców formułowanych dla jego dobra.

§3. Władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny.

§4. Rodzice przed powzięciem decyzji w ważniejszych sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka powinni je wysłuchać, jeżeli rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości dziecka na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia.

Art. 95 KRO

Ograniczenie praw rodzicielskich

Stosunkowo łagodna ingerencja w zakres wykonywanej władzy rodzicielskiej nazywana jest jej ograniczeniem. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przewiduje konkretne sytuacje, w której sąd może zastosować tę instytucję:

  • w przypadku rozłączenia rodziców, np. na skutek rozwodu, porzucenia przez ojca lub matkę dziecka, ciężkiej choroby jednego z rodziców,
  • w przypadku naruszenia dobra dziecka, np. brak zajmowania się dzieckiem, nadużywanie alkoholu przez rodziców, brak wyrażenia zgody rodzica na zabieg mogący uratować dziecku życie.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że nie ma definicji ustawowej zwrotu „dobro dziecka”. Wypełnienie jego znaczenia powinno być dokonywane w konkretnych okolicznościach faktycznych zwłaszcza, jeżeli wskazują na zaistnienie sytuacji, w jakiej znalazło się dziecko, wymagającej ingerencji ze strony innych podmiotów, w tym także sądu. Wyszczególnić należy uprawnienie do ochrony życia i zdrowia oraz wszelkich działań ze strony innych, które powinny zapewnić warunki do spokoju, prawidłowego, niezakłóconego rozwoju, poszanowania godności i udziału w procesie decydowania o jego sytuacji oraz zaznaczyć, że jest to zbiór niewyczerpany.

Co to znaczy ograniczenie praw rodzicielskich?

Jeśli dojdzie już do sytuacji, w której sąd zadecyduje o ograniczeniu władzy rodzicielskiej, przepisy przewidują konkretne sposoby modyfikacji zakresu tej władzy.

Jak słusznie zauważył Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z dnia 10 maja 2017 r., sygn. akt I ACa 1436/16, wybór sposobu ograniczenia władzy rodzicielskiej drugiego z rodziców z którym dziecko nie będzie przebywało w sposób stały wymaga odniesienia do okoliczności dotyczących aktualnej sytuacji życiowej dziecka stron oraz związanego z tym wzajemnego stosunku małżonków i rozważenia na tej podstawie, w jakim zakresie wzgląd na dobro dziecka uzasadnia potrzebę i pozwala – bez obawy o częste konflikty – na wspólne wykonywanie przez oboje rozwiedzionych rodziców obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, należącego do władzy rodzicielskiej.

W jaki sposób może więc nastąpić ograniczenie władzy rodzicielskiej? Sąd może:

  • nakazać rodzicom oraz małoletniemu na udanie się do specjalistów zajmujących się terapią rodzinną lub po inną pomoc, jednocześnie kontrolując sytuację,
  • określić czynności, które nie mogą być wykonywane przez rodziców bez zezwolenia sądu,
  • poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej pod obserwację kuratora,
  • skierować małoletniego do organizacji/instytucji, która sprawuje częściową pieczę nad dziećmi,
  • skierować małoletniego do rodziny zastępczej lub placówki opiekuńczo-wychowawczej,
  • powierzyć majątek małoletniego wybranemu przez sąd kuratorowi.

Powyższy katalog sposobów na ograniczenie władzy rodzicielskiej jest przykładowy, sąd ma bowiem prawo wybrać taką formę modyfikacji tej władzy, jaka będzie najwłaściwsza w danym przypadku.

§1. Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców.

§1a. Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art. 109 § 2 pkt 5, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.

§2. W razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej, sąd opiekuńczy może władzę rodzicielską przywrócić.

Art. 111 KRO

Skutki ograniczenia praw rodzicielskich

W rzeczywistości ograniczenie władzy rodzicielskiej może być orzeczone względem jednego lub obojga rodziców – zazwyczaj na z góry określony czas. Skutkiem zastosowania tej instytucji jest tak naprawdę faktyczne uświadomienie rodzicom, że dobro dziecka może być lub jest już zagrożone.

Narzędzie to służy więc ochronie szeroko rozumianych interesów małoletniego – nie pozbawia jednak rodziców władzy rodzicielskiej w ogóle, lecz tylko w określonym stopniu.

Zdecydowanie mocniejsze skutki pojawiają się przy pozbawieniu władzy rodzicielskiej.

§1. Jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom żyjącym w rozłączeniu, sąd opiekuńczy może ze względu na dobro dziecka określić sposób jej wykonywania i utrzymywania kontaktów z dzieckiem. Sąd pozostawia władzę rodzicielską obojgu rodzicom, jeżeli przedstawili zgodne z dobrem dziecka pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.

§2. W braku porozumienia, o którym mowa w § 1, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia.

§3. Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem.

Art. 107 KRO

Pozbawienie praw rodzicielskich

Art. 111 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przewiduje wprost, że jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców. Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka albo w instytucjonalnej pieczy zastępczej, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.

Co ważne, pozbawienie władzy rodzicielskiej, mimo że jest środkiem najsurowszym, nie musi być poprzedzane innymi zarządzeniami o charakterze „ograniczającym”.

W praktyce przyjęło się, że pozbawienie władzy rodzicielskiej ma miejsce tylko w patologicznych sytuacjach rodzinnych – np. jeśli dochodzi do przemocy w domu lub nadużywania alkoholu.

W rzeczywistości pozbawienie władzy rodzicielskiej może mieć miejsce także wtedy, gdy powyższe sytuacje nigdy nie miały miejsca. Doskonałym przykładem może być ciężka i długotrwała choroba rodziców, którzy nie są w stanie zajmować się swoim potomstwem. Sądy mogą wówczas pozbawić władzy rodzicielskiej takie osoby – oczywiście wymaga to dokładnego przeanalizowania całej sprawy.

Nadużywanie władzy rodzicielskiej

Nadużywanie władzy rodzicielskiej zachodzi także wówczas, gdy postępowanie rodzica obiektywnie wywiera destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka, choćby nie było to związane z subiektywnym, negatywnym nastawieniem rodzica wobec dziecka.

Pojawienie się przemocy fizycznej lub słownej wobec dziecka nie jest więc jedyną przesłanką uzasadniającą pozbawienie władzy rodzicielskiej, choć niewątpliwie pojawia się ona w polskich warunkach niestety najczęściej.

Sąd Najwyższy jasno stwierdził, że prowadzenie pasożytniczego trybu życia i nadużywanie alkoholu, którego następstwem jest rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka, i skazanie uczestnika na karę długoletniego pozbawienia wolności wypełnia przesłanki art. 111 § 1 KRO.

Podobnie będzie w przypadku nadużywania alkoholu, uprawiania przestępczego procederu i uchylania się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka – to także będzie wystarczającą przyczyną pozbawienia władzy rodzicielskiej na podstawie art. 111 § 1 KRO (post. SN z 10.05.2000 r., sygn. akt III CKN 775/00; post. SN z 12.01.2000 r., sygn. akt III CKN 834/99).

Skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej

Istotną informacją jest przy tym to, że pozbawienie władzy rodzicielskiej nie powoduje zerwania wszelkich więzi między rodzicami pozbawionymi władzy rodzicielskiej a dzieckiem, w szczególności rodzice zachowują prawo do kontaktów z dzieckiem, nadal istnieje obowiązek alimentacyjny rodziców wobec dzieci, zostają zachowane zasady dziedziczenia.

W rzeczywistości jeśli rodzicom zostaje odebrana władza rodzicielska, to nie mają już prawa do współdecydowania o losach swojego dziecka – często też dziecko jest im odbierane.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma jednak charakteru generalnego i może być orzeczone tylko, co do jednego dziecka, jeżeli w stosunku do tego dziecka wystąpi którakolwiek z przyczyn przewidzianych w art. 111 § 1 KRO. W praktyce oznacza to, że pozbawienie władzy rodzicielskiej może zostać cofnięte, ale tylko gdy zadecyduje o tym sąd.

Ustanie przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej nie powoduje automatycznego przywrócenia tej władzy, choć może być z pewnością kluczową przesłanką dla sądu.

Ustalanie kontaktów z dzieckiem

Po rozwodzie, kiedy mówimy o podziale opieki nad dzieckiem, pojawia się również kluczowe zagadnienie dotyczące kontaktów z małoletnim. Choć rozwód zakończył związek małżeński rodziców, nie kończy on relacji z dzieckiem.

Polskie prawo rodzinne zakłada, że nawet jeśli jedno z rodziców nie sprawuje bezpośredniej opieki nad dzieckiem, ma on prawo do utrzymywania z nim regularnych kontaktów. W praktyce sądowe ustalenie harmonogramu odwiedzin bywa jednak niekiedy wyzwaniem, zwłaszcza jeśli nie ma porozumienia między rodzicami. W takich sytuacjach decyzje sądu stają się kluczowe, by zapewnić zarówno dobro dziecka, jak i prawa obu rodziców.

Jeżeli potrzebują Państwo pomocy prawnej doświadczonego adwokata rozwodowego to zapraszamy do kontaktu z naszą kancelarią w Krakowie - adw. Michał Słomka - tel. 784 425 405 lub [email protected], adw. Edyta Kwiecień - tel. 789 235 660 lub [email protected].